طبس در شمال شرق استان یزد، در مدار 33 درجه و 35 دقیقه شمالی و نصف النهار 56 درجه و 55 دقیقه شرقی، در منطقه ای با آب و هوای بیابانی واقع شده، و شهرستانهای بردسكن و شاهرود از شمال، فردوس و بیرجند از شرق، استان كرمان از جنوب، و شهرستانهای نایین، اردكان و بافق از غرب و جنوب غربی آنرا احاطه كرده اند. ارتفاع شهر طبس از سطح دریا حدود 690 متر است، و در شرق آن رشته كوه بلندی به نام رشته كوه شتری قرار گرفته كه ضلع شرقی چاله بزرگ طبس را تشكیل میدهد. معادن غنی ذغال سنگ این شهرستان حاكی از وجود جنگلهای انبوه و دریاچه های بزرگ در گذشته های دور در این منطقه میباشد. این معادن، طبس را در ردیف یكی از غنی ترین مناطق كشور به لحاظ ثروت ملی قرار داده است.
زیستگاههای حیات وحش طبس نیز دارای تنوع زیستی جالب و زیبایی است. پستاندارانی چون یوزپلنگ، پلنگ، جبیر، قوچ و میش، كل و بز، كاراكال، گربه وحشی، شاه روباه، روباه معمولی، روباه شنی، و پرندگان با ارزشی همچون هوبره، انواع كوكر، زاغ بور كویری، و سایر پرندگان چون كبك و تیهو، غراب، زاغ نوك قرمز، هدهد، چكاوك هدهدی، چكاوك كاكلی، انواع جغد، عقابها، كركس، دال، و خزندگانی چون مارهای جعفری، تیرمار، شترمار، افعی، افعی شاخدار، بزمچه ها و انواع مارمولكها و جوندگانی مانند موشها و تشی ها و حشره خوارانی چون خارپشت و خفاش در حال زیست هستند.
پناهگاه حیات وحش نای بندان با وسعت 1500000 هكتار با تنوع توپوگرافی كوهستانی، دشتی، شنی، تپه ماهوری كویری و تنوع آبی با شورترین و شیرین ترین چشمه ها، تنوع ارتفاعی از 680 متر تا 3009 متر از سطح دریا و نیز تنوع آب و هوایی یعنی وجود گرمترین نقطه در جنوب شرقی كوه نای بند (دیگ رستم) و سردترین نقطه در شمال شرقی كوه نای بند (علی آباد) بزرگترین پناهگاه حیات وحش كشور است كه می تواند با اتصال این پناهگاه به مناطق دره انجیر و بافق ایجاد بزرگترین پارك ملی كشور در استان یزد با امكانات لازم تحقق یابد.
وضعیت اجتماعی:
شهرستان طبس مشتمل بر سه بخش مرکزی، دیهوک و دستگردان می باشد. بخش مرکزی به چهار دهستان، و بخشهای دیهوک و دستگردان، هرکدام به دو دهستان تقسیم می شوند. طبس، بزرگترین شهرستان ایران، و مساحت آن 55344.5 کیلومتر مربع است و تراكم جمعیت در این منطقه بسیار كم (تقریباً برابر 2/1 نفر در هر كیلومتر مربع) میباشد، كه كمترین تراكم جمعیت در منطقه است، و فاصله بین دورترین روستاهای منتهی الیه شمالی و جنوبی شهرستان بیش از 400 كیلومتر می باشد. جمعیت شهرستان (براساس سر شماری سال 82) 65701 نفر میباشد، كه از این تعداد 29899 نفر (حدود 5/45%) در شهر طبس و 35802 نفر (حدود 5/54%) در سایر نقاط سكونت دارند.
سوابق و پیشینه تاریخی:
اولین اقوام ساكن طبس و در واقع اجداد طبسی‌ها دامدار و در غارهای مجاور چشمه سارها ساكن بوده‌اند كه هنوز آثاری از آنان باقی است. در دوره هخامنشیان و قبل از آن طبس مرزبان نشین تابع ایالت شاه نشین پارت (خراسان بزرگ) بوده است. در دوره اشكانیان طبس پادگان نظامی مهم مرزهای غربی آنان محسوب می‌شد و گاهی دست بدست می‌شده است. در زمان سلوكیان طبس از نفوذ فرهنگی و یورش نظامی آنها بدور ماند و در عین حال به پادگان بزرگ نظامی ایزد خواست (یزد) باج (مالیات) می‌داد و در دوره ساسانیان طبس همانند دوره هخامنشیان بود. یزدگرد سوم آخرین امپراطور ساسانی در گریز به سمت مرو چند ماه در طبس اردو زد. در تمام طول این مدت طبس به عنوان پل ارتباطی شرق و شمال شرق با غرب بوده، یعنی راه مهم و سوق‌الجیشی پارت و هگمتانه و شوش و بین‌النهرین به پاسارگاد از طبس می‌گذشته و راهدارها در رباط‌ها و چاپارخانه‌های بسیاری در مسیر آن احداث شده بود كه بقایای برخی موجود است. در سالهای 29 هجری قمری سپاه اعراب مسلمانان به فرماندهی عبدالله‌بن‌بدیل‌خزاعی از شمال غرب طبس وارد و قلعه چارده (جوخواه امروز) را متصرف شدند و آماده نبرد با سپاه طبس می‌شدند. مردم طبس صلح خواستند و با 60000 درهم خراج سالیانه صلح گردید. این فتح موجب مسرت فراوان عمر بن خطاب، خلیفه دوم شد و دولت ارشد طبس را بعنوان مطلع الفجر و دروازه خراسان نامیدند. در زمان خلافت امیرالمؤمنین مردم طبس به اسلام گرویدند و آن حضرت خراج را به آنان بخشید. در زمان حكومت امویان و مروانیان وضع به همین منوال سپری شد در حالیكه مالیاتهای سختی از مردم گرفته می‌شده است. زیرا كویر سوزان و صعب العبور مركزی یك مانع طبیعی و سخت برای عبور دادن لشكر و تجهیزات محسوب می‌شد. طبس از حمله مغول آسیبی ندید و پذیرای مهاجرین بسیار بوده است.
در زمان سلجوقیان، اسماعیلیان بر طبس استیلا یافته و قلاع محكمی در كوههای طبس ساختند. طبس در این زمان پایتخت اسماعیلیان قهستان بوده است و نیز مركز آموزش فدائیان مطلق كه مستقیماً از قلعه الموت دستور می‌گرفتند.
سیاحانی چند مثل ناصر خسرو قبادیانی (445 هـ.ق.) در آن دوره از طبس بازدید و از زیبایی طبس و حكومت گیلك‌بن‌محمد به عظمت یاد كرده و از وجود امنیت بسیار و رعایت دقیق احكام شرع سخن به میان آوردند. با استیلای تیموریان طبس تابع حراست بوده و سپس با ضعف آن نظام ازبكهای مهاجم چندین بار به طبس یورش آورده و دختران و پسران بسیاری را به قتل رساندند. زیرا در برابر برده شدن و انتقال آنها به بین‌النهرین مقاومت می‌نمودند. در اوایل دوره صفویه مردم طبس سنتی و متعصب بودند و بسختی با شاه اسماعیل صفوی جنگیدند.
بالاخره سلطان شیردم خان از وی امان خواست و از فرماندهان عالی رتبه وی گردید و بعد به صفت بابرخان حاكم هند درآمد. طبس در دوره صفویه مستقیماً تحت نظارت اصفهان بر بلوك بزرگی از شرق كشور حكومت نمود و همواره گروهی قزلباش برای رفع حمله ازبكان و امنیت طریق الرضا (ع) (راه تجاری نظامی اصفهان ـ یزد ـ مشهد) در طبس مستقر بودند. محمد افغان با حمایت مالی و تسلیماتی كمپانی هند شرقی (انگلستان) شهرهای شرقی ایران از جمله طبس را گرفت و سپس به كرمان و اصفهان رفت. طبس بعداً توسط نادرشاه از وجود مهاجمین افغانی پاكسازی و نامبرده حاكم جدیدی از اعراب شیبانی را در طبس به حكومت گمارد كه 7 نسل متوالی تا دوره پهلوی بر طبس حاكم بودند و حاكم نشین طبس از آن دوره تا سال 1380 هجری شمسی تابع خراسان به مركزیت مشهد مقدس بوده است. قلمرو حكومتی طبس شامل: گناباد، فردوس، بشرویه، بجستان، دستگردان، رباط پشت بادام و قسمتی از شمال كرمان بوده است. از میان امرای شیبانی طبس امیرحسن‌خان در عمران و آبادی طبس بسیار كوشید. تالار آیینه نشان، عمارات باشكوه و منبت كاری، استخرهای آب باشكوه با نوارهای چرخان و طلاكوب یا سیمكوب، باغها و كوشكهای باصفا، خیابان بندی طبس و كانال كشی انهار، هرس درختان بر اساس طرح‌های هندی، احداث آب انبارها، احداث حمام‌های بزرگ و تمیز و مساجد و تكایا و... از اقدامات وی و دولت یا اعقاب اوست.
در دوره معاصر شكوه و عظمت طبس به فراموشی گذاشته شد. گناباد، بجستان، تون (فردوس) و بشرویه به تدریج از آن جدا شدند، از قلمرو آن كاسته شد، و «حكومت» به «فرمانداری» تنزل یافت.
در سال 1355 طبس به عنوان یك شهر باستانی شناخته شده و تغییر و تخریب آثار قدیمی آن ممنوع شد. دو سال بعد، زلزله مخرب 25 شهریور 1357 طبس را بكلی ویران نمود و حدود 10000 تن قربانی گرفت.
در سال 1380 با تصویب هیأت دولت شهرستان طبس مشتمل بر دو بخش و هشت دهستان از استان خراسان منتزع و به استان یزد الحاق گردید و به عنوان دهمین شهرستان آن استان شناخته شد. در سال 1381 بخش مركزی طبس به دو بخش مركزی و دیهوك تقسیم شد و در حال حاضر شهرستان طبس دارای سه بخش مركزی، دستگردان و دیهوك میباشد.
وجه تسمیه در کتب:
ناصر خسرو در سفر نامه خود درباره طبس قرن پنجم هجری چنین بیان نموده است «طبس شهری انبوه (پر جمعیت) است اگر چه به روستا نماید و آب اندك باشد و زراعت كمتر كنند، خرماستانها باشد و بساتین (بوستانها) و چون از آنجا سوی شمال روند نیشابور به چهل فرسنگ باشد... و در آن وقت امیر آن شهر (ابوالحسن) گیلكی بن محمد بود و به شمشیر گرفته بود. و عظیم آسوده بودند مردم آنجا، چنانكه به شب در سرایها نبستندی و ستور (چهار پایان) در كویها باشد، با آنكه شهر را دیوار نباشد و هیچ زن را زهره (جرأت) نباشد كه با مرد بیگانه سخن گوید و اگر گفتی هر دو را بكشتندی و همچنین دزد و خونی (قاتل) نبود از پاس عدل او.»
در كتاب خداوند الموت (بازگو كننده سرگذشت فرقه اسماعیلیه)، طبس در عهد حكومت سلجوقیان (قرن ششم هجری)، شهری آباد و بزرگ توصیف شده است. یكی از قلاع مستحكم و استرتژیك اسماعیلیه نیز در نزدیكی این شهر قرار داشته، كه هنوز هم آثار آن در ارتفاعات روستای ملوند وجود دارد.
نامه ای تاریخی نیز از حضرت علی ابن موسی الرضا (علیه السلام)، در دست است كه خطاب به حاكم طبس نگاشته و در آن سفارشهایی در مورد برادرشان حضرت حسین ابن الكاظم فرموده اند. این نامه حاكی از وجود یك حكومت ظاهراً مقتدر در طبس باستان است.
طبس از قدیم الایام مهد علوم مختلف بویژه علوم اسلامی بوده است. به طوری كه نویسنده كتاب خداوند الموت نگاشته است:
«مدرسین طبس، اگر از استادان مدرسه نظامیه برتر نباشند، از آنها كمتر نیستند… در كشور ایران، یگانه شهری كه در آن فرس قدیم تدریس میشود، شهر طبس است.» (فرس قدیم زبانی است كه از قبل از اسلام در ایران رواج داشته است).
بسم الله الرحمن الرحیم
رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی ، وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی ، وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِی، یَفْقَهُوا قَوْلِی.
خدایا با نام و یاد تو و برای رضای تو ، در این وبلاگ سعی خواهم كرد تا در حد توانم از آنچه در قالب فكر و اندیشه و دانش فنی و .... به من عطا فرموده ای ، به دیگران انتقال دهم . بدون شك ادامه این راه جز با یاری تو میسر نخواهد بود
ارتفاع شهر طبس از سطح دریا حدود 690 متر است، و در شرق آن رشته كوه بلندی به نام رشته كوه شتری قرار گرفته كه ضلع شرقی چاله بزرگ طبس را تشكیل میدهد. معادن غنی ذغال سنگ این شهرستان حاكی از وجود جنگلهای انبوه و دریاچه های بزرگ در گذشته های دور در این منطقه میباشد. این معادن، طبس را در ردیف یكی از غنی ترین مناطق كشور به لحاظ ثروت ملی قرار داده است. 
شهرستان طبس مشتمل بر سه بخش مرکزی، دیهوک و دستگردان می باشد. بخش مرکزی به چهار دهستان، و بخشهای دیهوک و دستگردان، هرکدام به دو دهستان تقسیم می شوند. طبس، بزرگترین شهرستان ایران، و مساحت آن 55344.5 کیلومتر مربع است و تراكم جمعیت در این منطقه بسیار كم (تقریباً برابر 2/1 نفر در هر كیلومتر مربع) میباشد، كه كمترین تراكم جمعیت در منطقه است، و فاصله بین دورترین روستاهای منتهی الیه شمالی و جنوبی شهرستان بیش از 400 كیلومتر می باشد. جمعیت شهرستان (براساس سر شماری سال 82) 65701 نفر میباشد، كه از این تعداد 29899 نفر (حدود 5/45%) در شهر طبس و 35802 نفر (حدود 5/54%) در سایر نقاط سكونت دارند.
در تمام طول این مدت طبس به عنوان پل ارتباطی شرق و شمال شرق با غرب بوده، یعنی راه مهم و سوق‌الجیشی پارت و هگمتانه و شوش و بین‌النهرین به پاسارگاد از طبس می‌گذشته و راهدارها در رباط‌ها و چاپارخانه‌های بسیاری در مسیر آن احداث شده بود كه بقایای برخی موجود است. در سالهای 29 هجری قمری سپاه اعراب مسلمانان به فرماندهی عبدالله‌بن‌بدیل‌خزاعی از شمال غرب طبس وارد و قلعه چارده (جوخواه امروز) را متصرف شدند و آماده نبرد با سپاه طبس می‌شدند. مردم طبس صلح خواستند و با 60000 درهم خراج سالیانه صلح گردید. این فتح موجب مسرت فراوان عمر بن خطاب، خلیفه دوم شد و دولت ارشد طبس را بعنوان مطلع الفجر و دروازه خراسان نامیدند. در زمان خلافت امیرالمؤمنین مردم طبس به اسلام گرویدند و آن حضرت خراج را به آنان بخشید. در زمان حكومت امویان و مروانیان وضع به همین منوال سپری شد در حالیكه مالیاتهای سختی از مردم گرفته می‌شده است. زیرا كویر سوزان و صعب العبور مركزی یك مانع طبیعی و سخت برای عبور دادن لشكر و تجهیزات محسوب می‌شد. طبس از حمله مغول آسیبی ندید و پذیرای مهاجرین بسیار بوده است. 
محمد افغان با حمایت مالی و تسلیماتی كمپانی هند شرقی (انگلستان) شهرهای شرقی ایران از جمله طبس را گرفت و سپس به كرمان و اصفهان رفت. طبس بعداً توسط نادرشاه از وجود مهاجمین افغانی پاكسازی و نامبرده حاكم جدیدی از اعراب شیبانی را در طبس به حكومت گمارد كه 7 نسل متوالی تا دوره پهلوی بر طبس حاكم بودند و حاكم نشین طبس از آن دوره تا سال 1380 هجری شمسی تابع خراسان به مركزیت مشهد مقدس بوده است. قلمرو حكومتی طبس شامل: گناباد، فردوس، بشرویه، بجستان، دستگردان، رباط پشت بادام و قسمتی از شمال كرمان بوده است. از میان امرای شیبانی طبس امیرحسن‌خان در عمران و آبادی طبس بسیار كوشید. تالار آیینه نشان، عمارات باشكوه و منبت كاری، استخرهای آب باشكوه با نوارهای چرخان و طلاكوب یا سیمكوب، باغها و كوشكهای باصفا، خیابان بندی طبس و كانال كشی انهار، هرس درختان بر اساس طرح‌های هندی، احداث آب انبارها، احداث حمام‌های بزرگ و تمیز و مساجد و تكایا و... از اقدامات وی و دولت یا اعقاب اوست. 
ناصر خسرو در سفر نامه خود درباره طبس قرن پنجم هجری چنین بیان نموده است «طبس شهری انبوه (پر جمعیت) است اگر چه به روستا نماید و آب اندك باشد و زراعت كمتر كنند، خرماستانها باشد و بساتین (بوستانها) و چون از آنجا سوی شمال روند نیشابور به چهل فرسنگ باشد... و در آن وقت امیر آن شهر (ابوالحسن) گیلكی بن محمد بود و به شمشیر گرفته بود. و عظیم آسوده بودند مردم آنجا، چنانكه به شب در سرایها نبستندی و ستور (چهار پایان) در كویها باشد، با آنكه شهر را دیوار نباشد و هیچ زن را زهره (جرأت) نباشد كه با مرد بیگانه سخن گوید و اگر گفتی هر دو را بكشتندی و همچنین دزد و خونی (قاتل) نبود از پاس عدل او.» 
نویسنده: 
